सन्धिः/Sandhi /Sanskrit Grammar

 

      सन्धिः/Sandhi /Sanskrit Grammar 

 

                                                  1. विसर्गसन्धिः

                If a visarga (:) is fallowed by a vowel or soft consonent then visarga (changes) takes the different forms. That is called as 'visarga sandhi'.

       The change of visarga are four types.

        1. उकारः, 2. रेफः, 3. लोपः, 4. सकारः ।

      There are two types of consonents. 

      1. कर्कशव्यञ्जनम्    2. मृदुव्यञ्जनम्

          Every row's first two letters and T, T, are considered as 'Hard consonants' ( कर्कशव्यञ्जनम्  )

          Every row's last three letters and य, र, ल, व, ह are called as soft consonents (मृदुव्यञ्जनम्)

        Rule of visarga changing into 3

        When a visarga before raTe is followed by a vowel or soft consonent then farert changes into

       उकार:

         Ex: राम+अपि-राम+उ+अपि = रामो+अपि

                (गुणसन्धिः) रामोऽपि-पूर्वरूपसन्धिः 

                 गजः+याति = गज+उ+याति = गजो याति

                  

       Note : Indeclinable ( अव्यय ), which ends with 

           रेफ (रकार) does not change into उकारः but it remains as रेफ

         Ex:

          अन्तः+गतः =अन्तर्गतः, 

          पुनः+अयम् -पुनरयम्,

          स्वः+लोकः स्वर्लोकः,

          प्रातः+नमामि-प्रातर्नमामि ।

      Note : when H: and : are followed by a soft consonent, 'उ कार does      

                  not come on विसर्ग but विसर्ग disappears. ताण

       Ex: सः +गतः =स गतः, एषः+याति =एष याति 

                                   

                        Rule of visarga changing into रेफ

                  When visarga stays before a vowel except or 3T and a vowel   

             or consonent is followed then 'foreret' changes into रेफ (रकार)

         Ex:

            मुनिः+इति =मुनिरिति             लक्ष्मीः +एषा=लक्ष्मीरेषा

           भानुः+असौ=भानुरसौ              भूः +इयम् =भूरियम् 

           दुहितुः +अयम् =दुहितुरयम्        यतेः+आलयः =यतेरालयः

           तैः+इदम्तै=रिदम्                      गुरोः+आलयः =गुरोरालयः =

          गौः+इयम्गौ=रियम्                    कविः+जयति =कविर्जयति =

          श्रीः+भवति=श्रीर्भवति                धेनुः+गच्छति-धेनुर्गच्छति

          धेनुः+नमामि=धेनूर्नमामि            मातृः+वन्दते=मातृर्वन्दते =  

         मुनेः+महिमा=मुनेर्महिमा             एतैः + भक्षितम् -एतैर्भक्षितम्

         भानोः+मयूखाः= भानोर्मयूखाः     नौः+याति-नौर्याति

           

                      Rule for visarga's disappearance लोप

      1) When infront of ह्रस्व अकार except ह्रस्व अकार any other vowel 

                  comes then visarga disappears.

           Ex: वालः + इति - बाल इति =

      2) Infront of आकार ऽ visarga if a vowel or soft consonent comes 

           then visarga disappears.

           Ex: ताः+गच्छन्ति = ता गच्छन्ति 

                  बालकाः+अद्य = बालका अद्य

      3) Visarga infront of स: and एषः is followed by any letter except 

            ह्रस्व अकार  then visarga disappears. 

          Ex: सः+एवम् = स एवम्

                  एषः+गतः =एष गतः

              विसर्गलोपानन्तरं स्वरसन्धिः न भवति ।

                        

                           Rule of visarga changing into सकारः

           Except क, ख, प, फ any other hard consonent comes before visarga 

          then visarga changes into   सकार।

        Ex:   गौः + तत्र = गौस्तत्र

                 बालः +थकारम् = बालस्थकारम्

                 मुनिः +सः = मुनिस्सः

        Even in hard consonent (कर्कशव्यजनम्) If visarga is followed 

        by च छ or श then 'श् कार, ट ठ or प then ष'कार, त, थ or स then 

        visarga changes into सकारः ।

            Ex: रामः+च रामस् च = रामश्च

                   मदनः+छात्रः मदनस्+छात्रः = मदनश्छात्रः

                   हरिः +शेते = हरिस्+शेते = हरिश्शेते

                  कविः +टीकते = कविस्+टीकते = कविष्टीकते

                  धनुः+ठमारः = धनुस्+ठमारः = धनुष्ठमारः

                  रामः+षष्ठः = रामस्+षष्ठः  = रामण्पष्ठः

                           

                                                     2. व्यञ्जनसन्धिः

                When consonent joins with another consent then some 

         changes take place. That is called व्यञ्जनसन्धिः 

              Ex: वाक्+जालम् =   वाग्जाल  (जश्त्वसन्धिः).

        1. श्चुत्वसन्धिः- When सकार and 'त' row is followed by शकार or च row 

            then inplace of 'स' कार, and 'त' row changes in 'च' row. 

            That is 'श्चुत्वसन्धिः

        Ex: रामस्+शेते-रामश्शेते ; हरिस्+च-हरिश्च

            तत् +चित्रम् -तच्चित्रम् ; गुणिन्+जय गुणिज्जयः 

        2. ष्टुत्वसन्धिः-When सकार and 'त' row is followed by  षकार or 'ट' 

            row then 'स' changes into 'ष' and 'त' row changes into row. 

            That is ष्टुत्वसन्धिः

             Ex:     रामस्+षष्ट:       = रामष्षष्ठः

                   कविस्+टीकते    = कविष्टीकते

                   तत् +टीका        = तट्टीका

                  धनुस्+ठमारः      = धनुष्ठमारः

                  चक्रिन्+ढौकसे    = चक्रिण्ढौकसे

         3.  जश्त्वसन्धिः  - When a devided consonent is followed 

                by a vowel 

              or soft consonent then same row's third letter comes on first 

              word last letter. That is जश्त्वसन्धिः

     Ex:

            स्रक् + एषा  =  स्रगेषा              अच्+अन्तः = अजन्तः

            षट्+आननः =षडाननः               तत् +अपि=तदपि

            अप्+इन्द्रियम् =अबिन्द्रियम्        वाक्+जाल = वाग्जाल

            अच्+वर्णः =अज्वर्णः                 षट्+जम् =षड्जम्

            तत्+य +यथः=तद्यथा                अप्+जम् =अब्जम् 

      4. अनुनासिकसन्धिः-When a first letter of the row is followed by 

           an अनुनासिक then first letter of the row changes into same

            row's fifth letter (अनुनासिक). That is अनुनासिक संधिः

         Ex:    वाक्+मयम्  =  वाङ्मयम्

                   षट्+मयूखाः = षण्मयूखाः 

                  चित्+मयः    = चिन्मयः

                   अप्+मयम्    =अम्मयम् 

         5. अनुस्वारसन्धिः-When consonent comes before मकार then in

              place of  मकार, अनुस्वार (0) comes. That is अनुस्वारसन्धिः

              Ex: रामम्+वन्दे=रामं वन्दे

         6. परसवर्णसन्धिः When an अनुस्वार is followed by consonent except 

             श, ष, स, ह then अनुस्वार will be replaced by अनुनासिक of some row.

                त्वं +करोषि-त्वमरोषि        अं+जनम् अञ्जनम्

                अं+डः =अण्डः               कं+पः=कम्पः

                 इं+धनम् इन्धनम्           सं+ततिः -सन्ततिः

          When a rows consonent is followed by लकार 

          then लकार replaces त row.

         Ex:        तत्+लयः        = तल्लयः

                       विद्वान्+लिखति = विद्वांल्लिखति

       7. छत्वसन्धिः-If every rows first letters are followed

            by 'श कार associated with स्वर or ह य व र ल then

             'श' changes into छकार

        Ex:   तद्+शिवः = तज् +शिवः= (श्चुत्वं + चत्रर्रवं) 

                तद् +शिवः तच्छिवः =छत्व सन्धिः

                 तद्+ श्लोकः=तच्छूलोकः,

                उत् +श्वासः =उच्छ्वासः 

       8. उमुडागमसन्धिः-If  ङ्, ण्, न् in front of ह्रस्वस्वर are followed by 

            any स्वर then ङ्, ण् and न् doubles respectively.

            Ex: प्रत्यङ्+आत्मा=प्रत्यङ्ङत्मा

                   सुगण+ईशः=सुगण्णीशः 

                  सन्+अच्युतः=सन्नच्युतः

                  भगवन्+इतः= -भगवन्नितः

        9. सत्वसन्धि :-The consonent which comes at the end  of first word andच,छ  , are followed then न्  changes into श् and अनुस्वार comes before that, if  ट , ठ are followed then 'न्' changes into 'ष' and अनुस्वार comes before that, if त , थ are followed then 'न्' changes into स् and अनुस्वार comes before that.

        Ex:    तान्+ च  = तांश्च

                  एतान् + छात्रान् =  पाठांष्टीकते 

                  तान्+ठमारान् =   तांष्टमारान् 

                  बालान्+तदा =  बालांस्तदा

         10. पूर्वसवर्णसन्धिः- :-The first letter of the row which comes at the end of first word is followed by हकार then same row's fourth letter replaces हकार.

        वाक्+ हरति = वाग्धरति,  

        तत् +हितम् =    तद्धितम्, 

         षट्+हयाः =षट्टयाः

        अप्+ हविः = अन्भविः